این روزها نه‌تنها در ایران بلکه حتی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته نیز بازار مصرف لامپ‌های پرمصرف کم شده است. اگر لامپ شما به هر دلیل بسوزد یا دیگر قابل‌استفاده نباشد، ارزان‌ترین روش جایگزینی آن، انتخاب یک لامپ فلورسنت فشرده مارپیچ (Spiral Compact Fluorescents) است که به آن‌ها (CFLs) می‌گویند. از آنجایی که در دنیای امروز بیش‌تر وقت ما در محیط‌ داخل می‌گذرد لذا بسیار مهم است که بدانیم نورهای مصنوعی ساخت دست بشر از جمله همین لامپ‌های کم‌مصرف معمولی چه تاثیراتی می‌توانند بر وضعیت سلامت ما داشته باشند. در ادامه شما را برخی از خطرات ناشی از آن‌ها آشنا خواهیم کرد.

مهم‌ترین خطر لامپ‌های کم‌مصرف

همانطور که شما هم احتمالاً می‌دانید، یکی از مهم‌ترین خطرات لامپ‌های کم‌مصرف در زمان شکستن آن‌ها ایجاد می‌شود. از آنجایی که لامپ‌های کم‌مصرف حاوی جیوه هستند در نتیجه اگر به هر دلیل بشکنند، جیوه داخل آن‌ها به هوای اطراف وارد می‌شود. جیوه، فلز مایع سمی است که در ترمومترها، باتری‌های الکتریکی و لامپ‌های کم‌مصرف بکار برده می‌شود. مسمومیت با جیوه که از آن با نام هیدرارژیریا (Hydrargyriasis) یاد می‌شود، در اصل یک نوع مسمومیت فلزی است که به واسطه قرار گرفتن در معرض جیوه یا ترکیبات آن بوجود می‌آید.

جیوه فلز سنگینی است که می‌تواند به چندین شکل گوناگون وجود داشته باشد. همه این اشکال به استثنای جیوه مایع ابتدایی سمی هستند و مقادیر ناچیز آن‌ها (کم‌تر از یک گرم) می‌تواند مرگبار باشد. جیوه مهم‌ترین تاثیری که بر بدن می‌گذارد، این است که باعث بسته شدن رگ‌های خونی می‌شود و همین مساله مشکلات و تبعات آتی مسمومیت را به وجود خواهد آورد.

اگر مسمومیت جیوه شما را نگران کرده است، باید به این نکته هم توجه داشته باشید که لامپ‌های کم‌مصرف در زمان تولید روشنایی مشکلی از نظر مسمومیت جیوه ایجاد نمی‌کنند بلکه مشکل زمانی است که مقادیر ناچیزی از این جیوه بتواند بصورت بخار از درون لامپ خارج شود که این امر هم زمانی اتفاق می‌افتد که لامپ بشکند. گزارش‌ها حاکی از آن است که هر لامپ کم‌مصرف در صورت شکستگی، ۶ برابر بیش‌تر از سطح مجاز آلودگی تولید می‌کند. اما آیا این بدان معناست که شما باید همین امروز لامپ‌های کم‌مصرف را دور بریزید؟

لامپ‌های کم‌مصرف و معجزه‌ مصرف کم‌تر انرژی

یک واقعیت غیرقابل انکار در مورد لامپ‌های کم‌مصرف این است که آن‌ها در مصرف انرژی به راستی خارق‌العاده عمل می‌کنند. بر اساس داده‌های دپارتمان انرژی آمریکا، اگر هر شهروند تنها یک لامپ خانه‌‌اش را از پرمصرف به کم‌مصرف تغییر دهد، معادل این است که جلوی انتشار گازهای گلخانه‌ای را درست به اندازه خروجی ۸۰۰ هزار ماشین گرفته باشد. از طرف دیگر برخی این استدلال را هم مطرح می‌کنند که لامپ‌های قدیمی خیلی بیش‌تر از لامپ‌های کم‌مصرف، جیوه سمی را به محیط‌زیست وارد می‌کنند چرا که نیروگاه‌های ذغال‌سنگی که برای ساخت این نوع لامپ‌ها انرژی تولید می‌کنند، بزرگ‌ترین منبع تولید آلودگی جیوه در روی کره زمین هستند. دلیل اصلی شهرت لامپ‌های کم‌مصرف از نام آن‌ها پیدا است: مصرف کم‌تر که در حدود یک‌چهارم یعنی ۲۵ درصد انرژی در مقایسه با لامپ‌های پرمصرف تخمین زده شده است.

آیا لامپ‌های کم‌مصرف می‌توانند باعث سرطان پوست شوند؟

اما جدای از صرفه‌جویی در مصرف انرژی، مساله سلامت مصرف‌کنندگان نیز فاکتور بسیار مهمی است. موسسه علوم ایالات متحده آمریکا (U.S. National Science Foundation) به تازگی نتیجه تحقیقات‌اش در این زمینه را در مجله فتوشیمی و فتوبیولوژی منتشر ساخته است. این تحقیقات که به طور متمرکز بر روی شکاف‌های پوشش سطحی از جنس فسفر لامپ‌های کم‌مصرف انجام شده، نشانگر این واقعیت است که این شکاف‌ها اجازه می‌دهند امواج ماورای بنفش (UV) که توسط پوشش سطحی از جنس فسفر جذب شده و به نور مرئی تبدیل شده، از این لامپ‌ها تا اندازه‌ای به بیرون ساطع شود. محققان دانشگاه استونی بروک (Stoney Brook University) چند سال است که ثابت کرده‌اند بر روی پوشش سطحی از جنس فسفر این لامپ‌ها شکاف‌هایی وجود دارد و این مساله که آیا شکاف‌های مذکور می‌تواند باعث خروج تشعشعات (UVC) و (UVA) شود، تا مدت‌ها محل مناقشه اساسی میان طرفداران و مخالفان بود. تحقیقات موسسه علوم آمریکا توانسته این مساله را ثابت کند که خروج امواج از لامپ‌ها ممکن و شدنی است و این امر به دلیل قابلیت سوزاندن سلول‌های پوست انسان و تحریک به تشکیل ملانوما (نوعی سرطان که از ناحیه سلول‌های حاوی رنگدانه یا همان ملانوسیت‌ها توسعه می‌یابد) نگران‌کننده می‌باشد. لازم به ذکر است که تحقیقاتی مشابه نیز در این زمینه در اروپا انجام شده و نتایج آن نیز مشابه بوده است.

پژوهشگران در عین حال چگونگی خروج و انتشار اشعه (UV) توسط لامپ‌های کم‌مصرف و تاثیر آن بر سلول‌های تولیدکننده کلاژن و کراتین و ترکیبات کلیدی پوست انسان را مورد مطالعه قرار داده‌اند. آن‌ها در وهله نخست تاثیر نور مصنوعی را بر پوست‌های فاقد هرگونه مواد آرایشی مورد بررسی قرار دادند. در مرحله بعد آن‌ها تاثیرات پوستی را که در معرض تیتانیوم دی‌اکسین قرار گرفته (یک ترکیب معمولی در محصولات مراقبت شخصی) بررسی کردند. سپس آزمایش‌ها را در مورد لامپ‌های پرمصرف با همان شدت نور تکرار کردند. دکتر میریام ریفایلوویچ  (Dr. Miriam Rifailovich) سرپرست این تحقیقات می‌گوید: «مطالعات ما نشان داد که پاسخ‌ سلول‌های سالم پوست به اشعه (UV) منتشرشده با آسیب ناشی از تشعشعات (UV) کاملاً سازگاری دارد. زمانی که پوست پیش از قرار گرفتن در معرض تشعشعات (UV)، دوز کم‌تری از ذرات نانو تیتانیوم دی‌اکسین را هم دریافت می‌کند، میزان آسیب به سلول‌ها چند برابر می‌شود. مساله اینجاست که لامپ‌های پرمصرف به هیچ‌وجه حتی با وجود یا عدم وجود ذرات نانو تیتانیوم دی‌اکسین هم بر سلول‌های پوست اثر نمی‌گذارند اما تاثیرپذیری سلول‌ها از لامپ‌های کم‌مصرف واقعیت دارد.»

دکتر ریفایلوویچ در کنفرانس بهداشت صنعتی آمریکا که سال گذشته برگزار شد به این نکته اشاره کرد که اگر هر فرد حدود ۸ ساعت زیر نور لامپ کم‌مصرف بنشیند، چیزی در حدود ۱۰۰۰ برابر بیش‌تر از آنچه که بدنش بتواند تحمل کند، اشعه (UV) دریافت کرده است.

آیا لامپ‌های کم‌مصرف می‌توانند بر بینایی ما تاثیر بگذارند؟

در مقاله‌ای که هلن‌ والز (Hellen L. Walls) و همکارانش در سال ۲۰۱۱ در مجله بهداشت عمومی (NCBI: National Center for Biotechnology Information) چاپ کردند، به این مساله اشاره شده که افزایش مصرف لامپ‌های فلورسنت بعنوان یک راهکار برای کاهش تغییرات اقلیمی احتمال دارد که منجر به افزایش بیماری‌های چشمی شود. این پژوهشگران به این نکته اشاره کرده‌اند که لامپ‌های فلورسنت ممکن است بیماری‌های چشمی که به طور مشخص با امواج ماورای بنفش در ارتباط هستند را تا مرز ۱۲ درصد افزایش دهند. به گفته این محققان و بر اساس آمارهایی که اعلام کرده‌اند، افزایش ۳۰۰۰ مورد آب مروارید و ۷۵۰۰ مورد زائده موسوم به ناخنک (Pterygia) را که سالانه در استرالیا گزارش می‌شود، می توان با این مساله در ارتباط دانست. این محققان در انتهای مقاله خود به نظارت هر چه جدی‌تر بر ساخت این نوع لامپ‌ها تاکید کرده‌اند.

لامپ‌های کم‌مصرف چگونه می‌توانند تاثیرگذار باشند؟

مدت زمان قرار گرفتن در معرض نور لامپ‌های کم‌مصرف و سوسو زدن آن‌ها از جمله فاکتورهایی است که بر میزان تاثیرگذاری آن‌ها بر بدن ما نقش دارد. لامپ‌های کم‌مصرفی که سوسو می‌زنند می‌تواند بر افرادی که نسبت به نور حساس هستند، تاثیرگذار باشند. سوسو زدن لامپ‌های کم‌مصرف و فلورسنت می‌تواند برای کسانی که به بیماری‌هایی مانند اوتیسم، صرع، جذام، سندروم خستگی مزمن، بیماری لایم مبتلا هستند و یا مشکل سرگیجه دارند؛ دردسرآفرین باشد. سازمان بهداشت کشور انگلستان بر اساس تحقیقاتی که در زمینه لامپ‌های فلورسنت فشرده (CFL_s) انجام داده، توصیه می‌کند که بیش‌تر از یک ساعت در روز در فاصله کم‌تر از ۳۰ سانتی‌متری این لامپ‌ها نباشید این واقعیت را در نظر داشته باشید که همه اشکال لامپ‌های کم‌مصرف لزوماً مشکل‌زا نیستند اما قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض نور آن‌ها بالاخص زمانی که فاصله ایمن را با آن‌ها رعایت نکنید، می‌تواند تاثیری مشابه آنچه که از امواج ماورای بنفش خورشید انتظار داریم را بر پوست بدن ما ایجاد کند.

احتیاط‌ها را جدی بگیرید

همانطور که اشاره شد، امکان تاثیرگذاری لامپ‌های کم‌مصرف بر بدن انسان وجود دارد لذا در صورتی که شما هم جزو مصرف‌کنندگان این محصولات هستید، حتماً باید توجه داشته باشید که ساعت‌هایی که در معرض نور آن‌ها قرار می‌گیرید، محدود و مشخص باشد. نکته بسیار مهم‌تر درباره لامپ‌های کم‌مصرف، آسیب‌های ناشی از شکستگی آن‌هاست. اگر به هر دلیل لامپ کم‌مصرفی شکست، سریع کودکان و بالاخص زنان باردار را از اطاق خارج کنید. بهتر که تا چند روز کسی وارد آن اتاق نشود. استفاده از ماسک و دستکش برای جمع‌آوری تکه‌های لامپ‌های شکسته ضروری است. دستگاه تهویه مطبوع را نیز سریعاً خاموش کرده و پنجره‌ها را باز کنید. پوست شما و حتی ریه‌هایتان به هیچ‌وجه نباید با لامپ شکسته تماس پیدا کند. کاغذهای مقوایی و یک کیسه پلاستیک جهت برداشتن قطعات کفایت می‌کند. به خاطر داشته باشید که استفاده از جاروبرقی برای جمع‌آوری قطعات شکسته لامپ‌های کم‌مصرف، ۱۰۰ درصد ممنوع است. توصیه می‌شود که بقایای لامپ را نیز تحت هیچ شرایطی به سطل آشغال نیندازید و آن را هم در منزل نگاه ندارید، مراکز و غرفه‌های بازیافت بهترین مکان جهت تحویل دادن بقایای لامپ‌های کم‌مصرف شکسته هستند، پس لطفاً به مسوولیت شهروندی خود عمل کنید.

منابع: jonbarron, ehso, wikipedia